Да сённяшняга дня фальклорныя калядныя традыцыі дайшлі як элемент культуры нашых продкаў.
І хаця цяпер яны мала кім успрымаюцца як непахісныя правілы ці рэкамендацыі, але раскрываюць светапогляд беларускага селяніна, яго глыбокае веданне прыроды і любоў да яе, цягавітасць да працы, дэманструюць багатыя творчыя здольнасці, невычэрпную фантазію, палёт дапытлівай думкі.
Дванаццаць святочных дзён ад Нараджэння Хрыстова (7 студзеня) да Вадохрышча (19 студзеня) называюць у беларускім народзе Каляднымі святкамі ці Калядамі.
Метадыст Баранавіцкага раённага арганізацыйнаметадычнага цэнтра Таццяна Седас ужо больш за 10 гадоў займаецца збіраннем фальклору ў Баранавіцкім раёне. Яна расказвае:
– Наш раён багаты на самабытныя традыцыі і абрады. Духоўны свет продкаў адбіваецца ў песнях, прыкметах і павер’ях. Беларускі працаўнік заўсёды добра ведаў, калі можна весяліцца, а калі лепш устрымацца ад забаў, калі смела можна брацца за пэўную працу, а калі адкласці яе, каб не пашкодзіць сабе ці блізкім. Калі распытваеш у старэйшых вяскоўцаў пра народную спадчыну, яны, часам, здзіўляюцца, а часам, нават і крыўдзяцца – не разумеюць, як можна не ведаць такіх простых рэчаў.
13 судзеня мы сустрэнем Шчодры вечар і другую куццю. Абрадавая вячэра адрозніваецца багаццем страў і вялікай колькасцю ежы – смажанага і вэнджанага мяса, каўбас і іншых прысмакаў, за што і называюць другую куццю ў нашым раёне шчодрай, ласай, тлустай, тоўстай, багатай. Куцця, як галоўная страва, падаецца з маслам або мясам.
14 студзеня Стары Новы год. Гэты дзень, праведзены належным чынам, нібыта гарантуе ўдачу на ўвесь год. Хто апярэдзіць іншых, першым прынясе са студні вады і ўмыецца, на працягу года будзе рухавым і бадзёрым. А калі ў гэты дзень выпадзе снег, то ўся зіма прадбачыцца снежная.
18 студзеня – трэцяя куцця, якую называюць «поснай» або «водапуснай». Лічыцца, хто посціць у гэты дзень (напярэдадні Вадохрышча), увесь год не з’есць нічого нячыстага ў стравах. У гэты вечар на куццю звалі Мароза: «Мароз, Мароз, хадзі куццю есці! Дай нам зіму снежную, лета – добрае!» Так яго задобрывалі, каб сцішыў свой сярдзіты нораў і палагаднеў.
19 студзеня Вадохрышча – апошняе свята каляднага цыкла. «Святое Хрышчэнне і Калядам прашчэнне». У гэты дзень святкуецца Хрышчэнне Ісуса Хрыста, у царкве асвячаецца вада. Беларусы вераць у цудадзейную сілу хрышчэнскай вады. Яе даюць выпіць хвораму, ёю асвячаюць хату, вуллі, апырскваюць поле перад сяўбой.
* * *
Пабачым, ці прыйдзецца ў гэтым годзе задобрываць Мароз. Але прадказаць будучае па народных прыкметах не пашкодзіць.
• На кожную куццю пад абрус можна пакласці сена. Калі гаспадар выцягне доўгую сцяблінку, то збожжавыя ўродзяць добрыя. Раніцай гэта сена трэба аддаць свойскай жывёле, каб з’ела і ўвесь год не хварэла.
• Студзень мяце – ліпень залье.
• Студзень пагодны – год будзе плодны.
• Калі ў студзені дажджы – дабра не жджы.
• На Вадохрышча вельмі сцюдзёна – у жніво вельмі горача.
• На Вадохрышча дзень цёплы – будзе хлеб цёмны.
На Каляды дзяўчаты варажылі. Асабліва прадказальнай лічыцца ноч з 13 на 14 студзеня.
Цехно Марыя Міхайлаўна з вёскі Мядзеневічы, якая праз месяц адзначыць свой 100 гадовы юбілей, успамінае: «Якім бы ні было складаным жыццё, і на вячоркі бегалі, танцавалі, спявалі, і, канечне, варажылі».
Абхапіце плот са штыкетаў аберуч, потым разлічвайце штыкеціны, прыгаворваючы – кол, калішча, кавалер, удавішча. Сачыце, на якім слове скончыцца разлік. Кол або калішча – мужа ў гэтым годзе не знайсці, кавалер – чакай маладога добрага хлопца, удавішча – дастанецца ўдавец.
Перакіньце бот цераз дах хаты. У які бок насок бота глядзіць, у такі бок дзяўчына замуж і пойдзе.
Сцепанічэнка Эмілія Ільінічна, заслужаны работнік прамысловасці Беларускай ССР, персанальны пенсіянер рэспубліканскага значэння. Яе дзявочае гаданне спраўдзілася.
У ноч з 13 на 14 студзеня Эмілія Ільінічна паставіла пад ложак талерачку з вадой. Паверх талерачкі палажыла трэску – масток праз ваду. Клалася спаць прыгаворваючы: «Суджаны, раджаны, прыйдзі, цераз масток перавядзі». У тую ноч маладой дзяўчыне прысніўся хлопец у ваеннай форме. Замуж выйшла Эмілія Ільінічна менавіта за ваеннага.
А яшчэ верыць жанчына і ў прадказанні, і ў лёс.
У 1943 годзе ў яе родны Краснадарскі край прыбылі эвакуіраваныя з Баранавіч. Яны спявалі песні пра сваю малую радзіму. Менавіта так Эмілія Ільінічна ўпершыню даведалася пра гэтую мясцовасць. Праз дзесяць гадоў супадзенне – мужаваеннаслужачага пераводзяць у Баранавічы. Разам з ім пераязджае сюды і Эмілія Ільінічна.
61 год жыве на нашай зямлі гэты цудоўны чалавек. Больш за 40 гадоў сумленна працавала на прадпрыемстве «Баранавічхлебапрадукт», 18 гадоў – яго кіраўніком.
Ангурэц Тамара Мікалаеўна, дырэктар вясельнага салона «Золушка», расказала, як збылося колішняе гаданне яе мамы.
Усе пяцёра дзяцей у сям’і паклалі свае ляпёшкі на парозе хаты перад сабакам. Сабака еў, захоўваючы чарговасць, якая як раз і супала з чарговасцю ўступлення ў шлюб.
Падзялілася яна і наступнымі ўспамінамі. Дзяўчаты накрывалі стол абрусам, клалі пад абрус сена, потым выцягвалі кожная па сцяблінцы. Тая, якой пашчасціць выцягнуць самую кароткую сцяблінку, хутчэй за іншых замуж пойдзе.
У шапку складалі розныя рэчы. Дзяўчаты наўгад выбіралі сабе пэўную рэч, па ёй прадказвалі будучы год. Дасталося люстэрка – прыгожая ды здаровая будзе, зерне – ураджай добры ўдасца, кніга – пашчасціць у вучобе, ключы – у гаспадарцы прыбытак, пярсцёнак – рыхтуйся замуж.
У вясельным салоне «Золушка» і зараз захоўваюць абрады. Для мамы маладой рыхтуюць падарунак, які яна ўручыць сваёй дачцэ на вяселлі. Гэта фарфоравая лялька – дакладная копія маладой, сімвал апошняй цацкі дачкі з пажаданнямі нараджэння дзіцяці. А шлюбнае ўбранне з салона лічыцца шчаслівым.
Шыла Таццяна Пятроўна, настаўнік музыкі Мілавідскай сярэдняй школы, двойчы дыпламант абласнога конкурсу «Радавод». Лічыць, што ў 18 гадоў выйшла замуж за Юрыя невыпадкова. Менавіта гэтае імя выцягнула некалі на паперцы падчас дзявочай варажбы.
А бабуля ёй расказвала, што ў калядны вечар дзяўчаты могуць у кубак насыпаць зерне, пакласці туды розныя пярсцёнкі. Які пярсцёнак дзяўчына знойдзе ў зерні, такі і жаніх яе чакае. Калі пярсцёнак залаты – багаты жаніх, срэбны – сярэдняга дастатку, просты – небагаты, а калі з каменнем пярсцёнак – жаніх высокую пасаду займаць будзе.
* * *
У фальклоры Баранавіцкага раёна бытуюць і іншыя спосабы калядных гаданняў:
• Дзяўчаты кладуць свае пярсцёнкі ў кубак. Накрываюць яго ручніком. Замужняя жанчына наўгад вымае іх. У якім парадку выме пярсцёнкі, у такім парадку дзяўчаты замуж пойдуць.
• Выходзіць дзяўчына на вуліцу і слухае, з якога боку сабака забрэша, у той бок замуж і пойдзе.
• У талерачку з вадой дзяўчына вылівае воск. Разгадаючы, што атрымалася, разгадае яна і сваё будучае.
• На вуліцы можна запытацца ў першага сустрэчнага мужчыны яго імя. Такім жа будзе імя жаніха.
Радомская Таццяна Рыгораўна, педагог дадатковай адукацыі Баранавіцкага дзяржаўнага ўніверсітэта, 4 гады з’яўляецца кіраўніком клуба «Вяртанне да вытокаў». У Калядную ноч яе дзядулі прыснілася, што праз масток ён пераносіць Кацю. Менавіта Кацярына Раманаўна і стала бабуляй Таццяны Рыгораўны.
– Фальклор, народная спадчына – частка майго жыцця. Беларусам ёсць чым ганарыцца, – кажа Таццяна Рыгораўна. – Сённяшняя моладзь даволі актыўна цікавіцца народнай творчасцю. З задавальненнем удзельнічае ў правядзенні абрадаў, займаецца даследчай працай. У нашых генах жыве любоў да традыцый, да роднай мовы. 13 студзеня ў Шчодры вечар абавязкова наладзім хаджэнне Каляды ў інтэрнаце.
Здараецца, у працоўных калектывах прадпрыемстваў і арганізацый, навучальных установах наладжваюць калядныя абрады. Пройдзе па кабінетах, цэхах Каляда – і робіцца весела, светла на душы, нібы дакранаешся да найдаражэйшых скарбаў – народных святыняў. І гэта далёка не адрыў ад працоўнай дзейнасці, а захаванне нашых традыцый, народнай мудрасці.
Калі ў вашай мясцовасці Каляды праходзяць паіншаму, запрашаем вас у Баранавіцкі раённы арганізацыйнаметадычны цэнтр (г. Баранавічы, вул. Брэсцкая 228 а, тэлефон для даведак 416204) падзяліцца сваім жыццёвым вопытам. Захаваем нашы традыцыі разам!
